Astronom, matematikçi, şair, filozof. Onbirinci asit sonları ve onikinci asır başlarında yetişen Selçuklu devri Iran alim ve şairidir. Devrinde yetişen en meşhur astronomi ve matematik alimlerinden biri olan Ömer Hayyam’ın doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir.
Dihistan’a bağlı Firuz nahiyesinin Dihek köyünde doğmuştur. Kamus-ı Alamda babasının adı Muhammed olarak kaydedilmiştir. Künyesi ebul-Hafs ve şiirlerinde de Hayyam-Çadırcı mahlasını kullanmış ve bu isimle meşhur olmuştur.
Tahsilini Şeyhülislam Nasıreddin Muhammed Mansur ve diğer âlimlerden görmüştür. Hayyam’ın gençlik yıllarında seyahat ettiği, Mekke ve Medine’ye kadar gittiği rivayet edilir. Melikşah (1072-1092) kendisine yıldızları rasat etmesi için rasat aletleri almış ve bir miktar para da vererek bütün ihtiyaçlarını tamamlamıştır.
Hayyam ile Nizamülmülk ve Hasan Sabbah’ın medrese arkadaşı oldukları söylenilirse de, aralarındaki yaş farkı bunun imkânsız olduğunu gösterir. Ömer Hayyam’ın ilmi çalışmaları uzun zaman şairliğini gölgelemiştir. Melikşah tarafından 1075’de İran takviminin islahı için çalışan heyette ebu’l-Muzaffer İstizari ve Meymun bin Necib el-Vasiti ile birlikte Ömer Hayyam da görevlendirilmişti.
İsmail Paşa, el-hayyani lakabını kullanmış, hayyam ismini ise başkasına kullanmıştır. Hayyam, terazi mevzuunda da büyük muvaffakiyeti görülen bir el-kustas el-müstakim kendi icad ettiği bir teraziye verdiği isimdir.
1074 yılında Bağdat rasathanesine müdür oldu. Bu sıralarda 30 yaşlarında ve artık meşhur bir matematikçi idi. 1121 ve 1123’de Nişapur’da vefat etti. Bazı kaynaklara göre vefat tarihini tahmini olarak 1123 ile 1132 tarihleri arasında göstermektedir. Rivayete göre, Sultan Sancar’ın fevkalede itibarını kazanmış ve hatta Sultan’a birlikte bir tahta oturmuştur.
Hür düşünceli bir filozof olan Ömer Hayyam, ilk defa Yunan medeni kanunu lüzumlu görmekle İslama olan inancının zayıflığını göstermiştir.
Hayyam, eski Yunan ve Mısır âlimlerinden başka, kendinden evvel yetişen Müslüman matematikçilerin eserlerini dikkatle incelemiştir. Cebirde yeni buluşlar yaparak kendinden evvelki âlimlerin çözemedikleri denklem ve problemleri sistemli bir şekilde çözmüştür.
Cebirde daha evvelki Müslüman alimlerin yaptığı gibi ikinci derece denklemlerinin geometrik ve cebirsel çözümünü yapmış, ayrıca üçüncü dereceden olan cebir denklemlerini tasnif etmiştir. Hayyam, kübik denklemleri katagorilerine ayırmış, üç kökü de pozitif olan bu gibi denklemlerin köklerini belirten bir yolda bulmuştur.
Ömer Hayyam’ın cebir kitabı, yalnız Yunan başarısının değil aynı zamanda, onun Müslüman seleflerinin başarısının fevkalade gelişimini temsil eder. Analitik geometri metodunu kullanmada Ömer Hayyam, Dekart’a birçok yönlerden, özellikle daha sonraki geometri konusunda öncülük etmiştir.
Klasik matematikte Nevton’a mal edilen (binom formülü)’n sayısı tam ve pozitif iken (a b) ifadesinin açınım formülü Ömer Hayyam tarafından daha Newton’dan altı asır evvel kanunlaştırılmıştır. Böylece kendinden altı asır sonra gelen Pascal ve Newton gibi bilginlerin sahip çıktıkları keşiflerin aslında Hayyam’a ait olduğu bir gerçektir. Yine Hayyam çeşitli dereceden kök hesaplarını yapmış, kare kök ve küp köke dair formüller bulmuştur.
ÖMER HAYYAM EDEBİYATA KATKILARI VE EDEBİ USLÜBU:
Rubaîlerinde; dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konularda özgürce ve sınır tanımaz bir şekilde akıl yürüttüğü görülmektedir. Toplamda 158 adet rubaisi vardır. Diğer rubailer ise Hayyam lakaplı başka şairlere aittir.
Ömer Hayyam Farisi kökenlidir. 4 Aralık 1131 tarihinde 83 yaşındayken vefat etmiştir.
ÖMER HAYYAM’IN BİLİME KATKILARI VE İCATLARI
* Bir çeşit terazi (el kuştaş el mustakim) icat etti.
* Selçuklu Devleti için bir takvim (Celali Takvimi) hazırladı.
* Sultan Senceri tedavi etti.
* Pascal Üçgeni, Binom açılımı ve Öklid Geometrisi alanında çalışmalar yaptı.
* Binom Açılımını ilk kullanan insan oldu.
Eserleri:
- Tercüme-i Hutbe-i Temcid-i İbn-i Sina.
- Muhtasar fi’l-Tabiiyat: Fizik hakkındadır.
- fi’l-Vücud: Varlık hakkındadır.
- el-Kevn ve’l-Teklif: Varlık ve mükellefiyete dairdir.
- Müşkülat el-Hisab.
- fi’l-Berahini ani’l-Mesail el-Cebr ve’l-Mukabele: İkinci dereceden denklemlerin geometrik ve cebri hallerini ihtiva eder.
- Mizan el-Hikem: Fiziğe dair.
- Levazım el-Emkina: Kıtalar iklim değişiklikleri hakkındadır.
- Der ilm-i Külliyat: Metafiziğe dairdir.
- li Salase Mesail.
- el-Mahtutat el-Arabiyya fi Mektebete’l-Anazul.
- Mecellat ma’had el-Mahtutat el-Arabiyya.
- Nevruzname.
- Risale-i Silsilat el-Tertib.
- Zeyc-i Melikşahi.
