Battani

Son Güncelleme 8 ay önce

Batıya öğretmenlik yapan, Batı tarafından kendisine şerefli bir mevki ayrılan ve ortaçağ avrupa’sında Albategnius veya Albategni adıyla şöhret bulan Battani, 858 yılında Harran’da doğdu. Fırat nehrinin sol sahilinde bulunan Rakka’da oturdu, 877 yılından itibaren kendini astronomik çalışmalara verdi. Astronomi ve matematik sahasında büyük hizmetleri oldu. Gayret dolu ömrü 929 yılında Samarra şehri civarındaki Kasralcıs’ta tamamlandı.

Paris İslam Enstitüsü eski profesörlerinden Jacques Rislere göre yeni trigonometrinin gerçek mucidi Battani’dir. Batı’ya trigonometriyi o öğretmiştir. Batı’da bu konuya ait ilk bilgiler ona aittir. Trigonometrik bağıntıları bugün kullanılan şekliyle formülleştiren odur. Onun sayesinde trigonometri Batılıların anlayıp kullanabileceği bir şekle girmiş ve yaygınlaşmıştır.

M. Charles, “Geometride Metodların Tarihi Görünümü” adlı eserinde, Battani’den söz ederken, onun sinüs ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan kişi olduğunu ifade eder ve bu tabirleri güneş saati hesaplamasında bulduğunu, ona uzayan gölge adını verdiğini, buna modern geometride (tanjant) dendiğini belirtir.

Battani’nin senelerce önce ileri atıp kullandığı buluşları Batı asırlarca sonra kullanabilmiş ve onlara sahip çıkmıştır. İslam Tarihi Araştırıcılarından Profesör Philip K. Hitti (Muhtasar Arap Tarihi) adlı eserinde şunları kaydeder:

Şüphesiz matematik bilginleri tanjant hakkında Battani’den ancak beş asır sonra bilgi sahibi olabildiler. (Alman astronom ve matematikçisi) Regiomantanus (1436-1476) bununla müşerref olduğu halde ondan bir asır sonra yaşayan, Kopernik (Copernicus, bunu tanımıyordu.

Avrupalıların astronomi cetvellerini hesaplamak şöyle dursun, Müslümanlarınkine eş rasatlar yapamadıkları bir devirde, Battani, (Sabii Cetvelleri) adıyla şöhret bulan yıldız kataloglarını hazırladı. Avrupalılar Kopernik devrine kadar bu cetvelleri kullandı. Sabii Cetveli yıldızların hareketlerini Batlamyus (Ptolemaios, 85-165) den daha doğru olarak tespit ediyordu.

Battani, Batlamyus’un birçok yanlışlarını düzeltti. Ay ve bazı gezegenlerin yörüngelerin hesaplanmasında bir kısım düzeltmeler yapmıştır. Güneş tutulmasının halka şeklinde olabileceğini ispat etmiştir.

Ortaçağ ve Rönesansın hayran kaldığı meşhur bilgin Battani, yörünge ve yıldız yılı adı verilen farklı uzunluklara ait, Sabit bin Kurra’nın, elde ettiği neticeleri doğru hesaplamalarla tamamladı. Dünyanın güneş etrafındaki dönmesini iki ayrı metodla ölçtü.

Harizmi’nin yeni ayın görünmesi, güneş ve ay tutulmaları ile paralaksa ait incelemelerini yeni araştırmalarının ışığında düzeltti. Battani güneş yılını bugünkü hesaplamalara çok yakın olarak sadece 24 saniye fazlalıkla hesaplamayı bile başardı. Ekliptik meyli daha doğru olarak hesapladı. Bir yerin genişliğini belirlemek için yeni metodlar buldu.

Eserleri: 

1). Kitdbü Mdrifet-il Büruc fi ma beyne erbe-il felek: On iki burcun gök küresinin dörtte birindeki doğuş yerlerinin bilinmesi: Ayın tutulması, ay ve yıldızların doğuş yerlerinden bahseder. Dunthorn 1794’te ayın asırlık hızını hesaplarken Battani’nin ay ve güneş tutulmalarıyla ilgili rasatlarından oldukça faydalanmıştır. Boylamların 0° den 36° ye kadar kıymetlerine tekabül eden yıldızların doğuş yerlerini gösteren bir katalogdur. Böyle bir cetveli ilk defa ilim dünyasına kazandıran Battani olmuştur. Daha önce yapılan Habaş el-Hasib adlı ziycde (yıldız kataloğu) böyle bir cetvel bulunmamaktadır.

2). Risaletün fi tahkik-i akdar-il ittisalat: Yıldızların Yan yana gelme ölçümlerinin araştırılması hakkındaki kitapçık): Yıldızların enlemlerinden faydalanarak ışıklarını göndermelerini küresel trigonometriden faydalanarak izah etmektedir.

3). Şerh-ul Makalat-il erbaı-il Batlamyus: Batlamyus’un (Dört Kitap) adlı eserinin açıklanması.

4). Ez-Ziyc: Astronomiden bahsetmektedir. Battönrnin en önemli ve günümüze kadar gelebilen tek kitabıdır. Eser Battani’nin rasatlardan elde ettiği neticeleri de içine almaktadır.

Bu eser yalnız İslam dünyasında değil Ortaçağda ve Rönesansın ilk devrelerinde Avrupa küresel trigonometri üzerinde derin tesirler icra etmiştir. Kitap Kral X. Alfonso (öl. 1284) tarafından Arapça’dan İspanyolca’ya tercüme ettirilmiştir. 1143 yılında İspanya’da Robertus Retinensis tarafından tercüme edilmiş ise de günümüze kadar gelemeden kaybolmuştur. Ayrıca kitap 12, yüzyılın ilk yarısında Tivoli’li Plato Tiburtinus tarafından Latinceye çevrilmiştir.

Ayrıca Regiomantanus (1436-1476), Sabri Cetvelleri adıyla şöhret bulan bu ziycleri astronomiye ait önsözüyle bir şerhini Latince’ye çevirmiştir. Önsöz 1537’de Fergâni (?-860)nin eseriyle birlikte Nürnberg’de basılarak Avrupa ilim dünyasına sunulmuştur. 1645’de de Bolonya’da tek eser halinde, Johannes Regiomontanus’un bir kaç ilavesiyle, Albategnius (Battani) Astronomi ilmine Dair Eseri, adı altında latince bir başlıkla yayınlanmıştır.

Kopernik (1473-1543) de bu İslam aleminin eserleriyle etraflıca ilgilenmiş ve çok istifadeler etmiştir. Onun eserleri 1800 yılında bile Kahire’li İbni Yunus (?-1009) un eserleriyle birlikte Fransız Laplace (1749-1827)in incelemelerinde yardımcı olmuştur. Bu Ziyc Doğuda İihânî Ziyci çıkıncaya kadar kullanılmış